Không gian sống và cái hồn của những đô thị

Song Chi.
Hà Nội, Sài Gòn-từ không gian sống chật chội đến những di tích bị phá hoại một cách “vô tư”.
Đi qua những thành phố đẹp nổi tiếng ở nhiều quốc gia khác nhau, từ Paris, London, Roma, Prague, Amsterdam, New Delhi, Bombay, Washington D.C, New York, Tokyo, Kyoto…chúng ta có thể thấy chính phủ nước họ rất chú ý đến hai điều: Bên cạnh việc xây dựng những trung tâm thương mại, cao ốc văn phòng, chung cư…vẫn luôn luôn có những công viên, quảng trường là những công trình phúc lợi chung cho người dân đồng thời là những lá phổi xanh, những khoảng thở cho thành phố. Thứ hai, họ rất trân trọng giữ gìn những di sản, di tích của người xưa để lại.
Tiếc thay, ở các thành phố lớn nhỏ của VN, từ bao lâu nay vẫn không chú ý coi trọng những điều này. Trong phạm vi bài viết này, chỉ xin đề cập đến hai thành phố lớn nhất nước, Hà Nội và Sài Gòn.
Còn nhớ vào khoảng tháng Tám, báo chí trong nước đưa tin Hà Nội nhăm nhe “xẻ thịt” công viên Thống Nhất cho dự án xây dựng 6 bãi đỗ xe mà nếu được thông qua, công viên lớn nhất khu vực nội thành Hà Nội này sẽ mất gần 9000 m2 đất. Và một sự kiện khác, cũng trong tháng Tám, khiến những ai quan tâm đến việc bảo tồn di tích, di sản nước nhà đều bất bình là ngôi chùa Trăm Gian, xã Tiên Phương, huyện Chương Mỹ (Hà Nội), được xây dựng từ thế kỷ XII và được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, đã bị nhà chùa tùy tiện đập ra, trùng tu theo hướng xây mới.
Sau khi báo chí, dư luận lên tiếng chỉ trích, UBND thành phố Hà Nội và các cơ quan chức năng ban ngành đã lập biên bản, yêu cầu nhà chùa ngừng thi công, kiểm điểm các cá nhân và tập thể chịu trách nhiệm về vụ việc, đồng thời tìm cách khắc phục theo hướng phục hồi nguyên trạng các hạng mục đã bị phá dỡ trên cơ sở tái sử dụng tối đa các cấu kiện cũ. Nhưng các nhà chuyên môn cũng cho biết, việc phục hồi nguyên trạng là rất khó, chỉ có thể cố gắng chừng nào hay chừng đó.
Những sự việc như thế này thật ra không mới mẻ gì ở nước ta.
Về chuyện cắt đất công viên sử dụng vào mục đích khác, đây không phải là lần đầu tiên công viên Thống Nhất bị đe dọa, “dòm ngó” và cũng không phải chỉ riêng khu đất này. Theo báo Giáo dục Việt Nam:
“Ngoài công viên Thống nhất đang bị nhăm nhe “xẻ thịt” để làm bãi giữ xe thì trước đó, công viên Tuổi Trẻ cũng bị “lấy thịt” để xây nhà hàng, sân tennis, sân bóng đá…Chưa kể, hồ Tây, hồ Ba Mẫu, những khu đất vàng của thủ đô đang ngày càng bị lấn chiếm. Ngay cả gầm cầu vượt cũng biến thành bãi giữ xe…” (“Những khu đất vàng nhăm nhe bị “xẻ thịt” ở Hà Nội”).
Sài Gòn cũng không khác. Diện tích công viên tính trên diện tích chung của thành phố và dân số là quá ít. Mặc dù vậy, công viên phía trước dinh Độc Lập cũ (nay là Hội trường Thống Nhất) hay công viên Hoàng Văn Thụ cũng đã từng bị dòm ngó, may sao vẫn còn nguyên!
Cả một thành phố rộng lớn có 8-9 triệu người dân mà một quảng trường cho người dân ngồi chơi, và cho những sinh hoạt văn hóa cộng đồng, nghệ thuật vỉa hè lẫn những sinh hoạt, sự kiện đặc biệt vào các ngày lễ lớn cũng không có!
Đối với người dân sống trong một đô thị, những không gian sạch thoáng đãng như công viên, quảng trường… rất quan trọng. Là nơi người ta không chỉ ngồi nghỉ chân mà còn để cho con mắt nhìn, tâm hồn mình cũng được nghỉ ngơi, dịu lại sau những giờ phút làm việc vất vả.
Đi giữa Hà Nội, Sài Gòn lúc nào cũng đông nghẹt người và xe cộ, bụi bặm, ô nhiễm, bị vây bủa bởi đủ loại tiếng ồn, rồi nạn kẹt xe, đường xá thường xuyên bị đào bới sửa chữa, nạn ngập nước khi trời mưa…con người dễ bị căng thẳng sinh ra ức chế, nóng nảy, có những hành động bộc phát không kiềm chế. Dễ hiểu tại sao ở ngoài đường, ngoài quán bây giờ người ta hay quát nhau, cãi vã, thậm chí đánh giết nhau chỉ vì một sự va quẹt, một lời nói không thuận tai, chẳng hạn.
Còn việc trùng tu theo kiểu xây mới toàn bộ “từ ngàn năm tuổi thành một tuổi” như vụ chùa Trăm Gian, cũng không phải là lần đầu. Cứ lâu lâu, giới trí thức, khoa học, những người làm văn hóa, yêu văn hóa lại kinh hoảng lên khi phát hiện thấy một công trình giàu giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật nào đó bị phá đi dưới danh nghĩa là trùng tu, nhưng thực chất là làm mới hoàn toàn.
Như trong đợt kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội, người dân Hà Nội và cả nước đã từng bất bình trước những sự việc như tháp nước chùa Đậu ở Hà Nội, công trình kiến trúc hơn 100 năm tuổi hay di tích lịch sử Ô Quan Chưởng bị tân trang làm mất hết tất cả nét rêu phong cổ kính; một số ngôi đền, chùa trong khu phố cổ và cả bộ mặt khu phố cổ, điển hình là Hàng Ngang, Hàng Đào, hàng Trống đều được làm mới v.v…
Hà Nội là thành phố có nhiều công trình kiến trúc cổ, di tích văn hóa lịch sử nhất ở VN, và rất nhiều trong số đó đã bị phá hoại như vậy bởi sự thiếu hiểu biết, hoặc vì tham lam của những cá nhân, tập thể có trách nhiệm.
So với Hà Nội, Sài Gòn ít di tích hơn, nhưng không phải vì vậy mà không bị phá. Trong quá trình xây dựng của thành phố Sài Gòn có rất nhiều khu phố cổ, những cây cầu, cả bến phà Thủ Thiêm… đã bị đập ra, phá bỏ, biến mất.
Có những chi tiết tưởng là nhỏ như vỉa hè của công viên phía trước Nhà thờ Đức Bà, trước kia được lát bằng những loại gạch đỏ đã ngả màu theo thời gian trông rất hay và tiệp với màu tường gạch đỏ đặc biệt của nhà thờ, sau này người ta thay bằng loại đá mới màu xanh xám, màu hồng, láng bóng.
Hoặc chỉ là những quán café nhưng tồn tại đã bao năm, một thời gắn liền với diện mạo Sài Gòn cũ trước 1975 như café Givral, Brodard, La Pagode… nằm trên đường Tự do tức Đồng Khởi bây giờ, đã bị xóa sổ không thương tiếc. Trong đó, quán café Givral, từng là nơi các ký giả trong và ngoài nước ngồi săn tin, gặp gỡ, suốt thời kỳ chiến tranh VN, đã bị phá bỏ cùng với khu thương xá Eden nổi tiếng để xây một công trình mới.
Đối với nhiều người dân Sài Gòn, đây là một địa danh văn hóa lịch sử. Khi bộ phim “Người Mỹ trầm lặng” (“A quiet American”) quay ở Sài Gòn, đoàn làm phim đã cho phục chế quán café này và một góc đường Đồng Khởi trở thành con đường Catinat-Tự do vào những năm 60-70 để quay một vài phân đoạn.
Nếu khôn ngoan ra, lãnh đạo thành phố và những người làm công tác văn hóa du lịch nên giữ lại quán café Givral, bên trong quán để thêm những bức hình giới thiệu bộ phim “Người Mỹ trầm lặng” đã được quay ở đây để khi khách du lịch nước ngoài đến, có thêm một địa điểm văn hóa để giới thiệu với họ. Giống như trường hợp quán “Café des 2 Moulins” ở khu Montmartre, Paris, từng được dùng làm một trong những bối cảnh chính của bộ phim Amélie, chẳng hạn.
Và còn biết bao nhiêu ví dụ khác nữa. Tất nhiên mọi thành phố đều cần phải tiến lên, phải xây mới, hiện đại, nhưng nên cân nhắc, những cái gì thuộc loại di tích, kiến trúc cổ, địa danh văn hóa lịch sử… thì tìm cách giữ lại, hoặc chỉ giữ lại một phần bên cạnh cái mới để con cháu đời sau còn biết.
Có cảm giác như trong tư duy của những người lãnh đạo và những cá nhân, tập thể các ban ngành khác nhau chịu trách nhiệm về bộ mặt của các thành phố lớn, nhỏ ở VN nói chung và Hà Nội, Sài Gòn nói riêng, chỉ nhăm nhăm nghĩ đến tiền!
Nếu cứ như VN, thì chẳng bao giờ những công viên chiếm cả một khu đất vàng giữa lòng thành phố như công viên Luxembourg ở Paris hay những khu đất mênh mông chỉ để một vài cái cột gãy đổ hoặc một vài khoảng tường đổ nát chứng tích của một cổng thành xưa như ở Roma…có thể tồn tại.
Cứ hễ có khoảng đất trống, đất vàng nào là người ta chiếm ngay xây những khu trung tâm thương mại, văn phòng cho thuê hoặc mở quán nhậu, quán café, nghĩa là những thứ ra tiền! Còn các di tích thì cứ bị lấy cớ tân trang, trùng tu… để lấy tiền từ ngân sách nhà nước, cũng chính là tiền thuế của dân.
Suốt từ nhiều năm nay, trên khắp mọi miền đất nước nơi nào cũng có thể nhìn thấy những sự phá hoại “vô tư, vô cảm” kiểu như vậy. Một phần do quản lý lỏng lẻo, luật pháp không nghiêm, những vụ phá hoại các công trình di tích lịch sử văn hóa từ trước đến nay chỉ bị phạt hành chính, kiểm điểm nên càng không đủ sức răn đe.
Giữ hồn cho thành phố.
Là hai thành phố lớn nhất nước, trong đó Hà Nội luôn tự hào là một trong số ít ỏi những thủ đô hơn một ngàn tuổi trên thế giới, nhưng cứ khách quan mà xét, du khách đến Hà Nội, Sài Gòn, ngoại trừ những “lợi thế” như ẩm thực Việt thuộc loại ngon, giá cả mua sắm cực rẻ, nhiều quán café nhà hàng đẹp…ra, nếu muốn đi xem, khám phá những địa chỉ văn hóa lịch sử thú vị cũng gặp phải bao nhiêu vấn đề.
Các tour du lịch của chúng ta thường được tổ chức rất chán. Đến Hà Nội thì lúc nào cũng có tiết mục đi thăm Lăng Hồ Chí Minh, bảo tàng Hồ Chí Minh, nhà sàn Hồ Chí Minh…, đến Sài Gòn thì được đưa đi xem Bảo tàng chứng tích chiến tranh, Bến Hàm Rồng và (cũng lại) bảo tàng Hồ Chí Minh, và nếu đi ra xa ngoài thành phố thì là thăm Địa đạo Củ Chi và những di tích cách mạng khác.
Còn nếu khách tự đi, tự khám phá, Hà Nội có nhiều đền, chùa, di tích cổ, nhưng chỗ nào cũng nhộn nhạo. Đền miếu cổ xưa lọt thỏm giữa một khung cảnh xung quanh nhà cửa hiện đại, bị lấn chiếm bởi các hàng rong quán xá, hay các cửa hàng bày bán các thứ mặt hàng cúng bái, mê tín…Sài Gòn cũng vậy. Quán nhậu có khi ở ngay bên đình chùa, ồn ào, ảnh hưởng đến vẻ tôn nghiêm.
Hà Nội, Sài Gòn cũng không thiếu bảo tàng nhưng phần lớn là về thời kỳ chiến tranh hoặc bảo tàng trưng bày thành tích của đảng cộng sản. Nào bảo tàng Hồ Chí Minh, bảo tàng chứng tích chiến tranh (ở Sài Gòn), bảo tàng chiến tranh (Hà Nội), bảo tàng phụ nữ, bảo tàng cách mạng, bảo tàng lịch sử quân đội VN…Các bảo tàng nghệ thuật, lịch sử có nhưng rất chán. Không có những bảo tàng văn hóa nghệ thuật thú vị, đặc sắc. Không có những điểm du lịch văn hóa như nhà của các văn nghệ sĩ, danh nhân nổi tiếng.
Còn nhớ khi nhà văn hóa, học giả, nhà sưu tập đồ cổ nổi tiếng Vương Hồng Sển trước khi mất đã hiến tặng toàn bộ ngôi nhà và bộ sưu tập đồ cổ đồ sộ của mình cho Nhà nước Việt Nam với hy vọng thành lập một bảo tàng mang tên ông. Nhưng sau này Sở Văn hóa Thông tin TP Hồ Chí Minh đã di dời các cổ vật về quản lý và trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Thành phố và tại Thư viện Khoa học tổng hợp. Còn ngôi nhà cổ của ông, mặc dù cũng xếp hạng di tích cấp thành phố nhưng vì không được quản lý bảo quản đúng mức nên đã bị xuống cấp trầm trọng. Cho đến nay, Bảo tàng Vương Hồng Sển vẫn chưa khởi động.
Có vẻ như nhà nước không muốn có một bảo tàng mang tên một cá nhân, ngoại trừ Hồ Chí Minh, vì chỉ có mỗi Hồ Chí Minh mới xứng đáng được có bảo tàng riêng?!
Và còn biết bao khuôn mặt văn hóa đã sinh ra hoặc đã từng sống tại Sài Gòn, Hà Nội, nếu nhà nước không muốn bỏ tiền ra thì cứ để cho thân nhân gia đình họ lập thành những nhà lưu niệm cho du khách và người đời sau đến thưởng lãm, nếu có điều kiện. Miễn là họ đóng thuế đầy đủ cho nhà nước.
Ở các thành phố lớn, nhỏ của các nước đều có những bảo tàng, nhà lưu niệm của các văn nghệ sĩ, những danh nhân trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Người hâm mộ và du khách có thể đến và ngắm nhìn lại ngôi nhà nơi nhân vật đó đã sống, nhìn lại những vật dụng, tác phẩm, lưu bút, bút tích…của người đó.
Đối với bất kỳ một thành phố nào, lịch sử, ký ức, bản sắc văn hóa dân tộc… được lưu giữ qua thời gian rất quan trọng. Điều đó tạo nên cái hồn của thành phố, nuôi dưỡng tình yêu đất nước, lịch sử, văn hóa dân tộc… nói chung và tình yêu thành phố đó nói riêng trong lòng người dân.
Đến những thành phố như Paris, London hay Roma chúng ta nhìn thấy rất rõ những điều này. Lịch sử không biến mất, dòng thời gian không biến mất mà vẫn còn đó trên từng viên gạch đá lót đường cũ kỹ, từng góc phố, quán café cổ, từng ngôi nhà có những con người cụ thể đã từng sống từng thở từng góp phần làm nên tên tuổi cho thành phố, cho đất nước.
Di sản ông cha để lại cho chúng ta vốn đã khiêm tốn so với nước người, nếu không biết trân trọng, cứ hễ xây mới là đập bỏ cái cũ, hoặc tân trang theo kiểu từ ngàn năm tuổi thành một tuổi, thì chả còn gì. Hãy giữ gìn những tài sản ít ỏi, giữ gìn cái hồn của thành phố cũng như tạo ra những khoảng thở, khoảng thư giãn êm đềm cho lòng người dịu bớt. Bởi cuộc sống vốn quá nhiều vất vả, bon chen, ồn ào, thực dụng…đã tiêu diệt phần lớn những tình cảm nhân văn, hướng thiện của con người trong xã hội VN hiện tại.